पेट्रोल आणि डिझेलचे भाव ठरवण्याची प्रक्रिया बरीच गुंतागुंतीची असते आणि यामध्ये अनेक घटकांचा विचार केला जातो. भारतात पेट्रोल आणि डिझेलचे दर मुख्यतः आंतरराष्ट्रीय बाजारात कच्च्या तेलाच्या दरावर अवलंबून असतात. ही प्रक्रिया समजून घेण्यासाठी खालील मुद्द्यांचा विचार करूया:
1. कच्च्या तेलाचे दर आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारातील प्रभाव
- पेट्रोल आणि डिझेल बनवण्यासाठी लागणारे कच्चे तेल (Crude Oil) आंतरराष्ट्रीय बाजारातून आयात केले जाते. कच्च्या तेलाचे दर आंतरराष्ट्रीय घटकांवर अवलंबून असतात, जसे की, ओपेक (OPEC) देशांतील उत्पादन आणि निर्यात, जागतिक राजकीय परिस्थिती, मोठ्या देशांतील आर्थिक धोरणे, आणि जागतिक मागणी व पुरवठा स्थिती.
- आंतरराष्ट्रीय बाजारात कच्च्या तेलाच्या दरातील बदल थेट भारतीय पेट्रोल आणि डिझेलच्या दरावर परिणाम करतात. जेव्हा कच्च्या तेलाचे दर वाढतात तेव्हा पेट्रोल आणि डिझेलचे दरही वाढतात, आणि ते कमी झाल्यास दर कमी होण्याची शक्यता असते.
येथे क्लिक करून पहा पेट्रोल डिझेलचे भाव
2. चलन विनिमय दर
- भारतात कच्चे तेल डॉलरमध्ये खरेदी केले जाते. त्यामुळे भारतीय रुपयाचा अमेरिकन डॉलरच्या तुलनेत मूल्य बदलल्यास पेट्रोल आणि डिझेलच्या दरांवर परिणाम होतो. उदाहरणार्थ, रुपया कमजोर झाल्यास भारताला कच्चे तेल अधिक महाग पडते आणि त्यामुळे पेट्रोल-डिझेलचे दर वाढतात.
3. करांची रचना
- भारतात पेट्रोल आणि डिझेलवर केंद्र सरकार आणि राज्य सरकारांनी लावलेले विविध कर असतात. यात एक्साइज ड्यूटी, मूल्यवर्धित कर (VAT), आणि सेस यांचा समावेश आहे. हे कर दरांवर मोठा परिणाम करतात.
- केंद्र सरकार एक्साइज ड्यूटी लावत असते, जी दर ठरवण्याची एक महत्त्वाची बाब आहे. राज्य सरकारे VAT लावतात, आणि प्रत्येक राज्यात VAT दर वेगवेगळा असू शकतो, त्यामुळे राज्यानुसार दरात फरक पडतो.
4. वितरण खर्च
- पेट्रोल आणि डिझेल हे पंपांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी वाहतूक खर्च लागतो. हे खर्च तेल शुद्धीकरण कंपनी, वितरक, आणि पंप ऑपरेटर यांच्यामध्ये विभागले जातात. यामध्ये वाहतूक, शुद्धीकरण, आणि पंपांवरील खर्च यांचा समावेश असतो.
- वाहतूक खर्चात वाढ झाल्यास पेट्रोल-डिझेलचे दर वाढू शकतात.
5. ऑईल मार्केटिंग कंपन्या (OMCs) आणि त्यांचे मार्जिन
- ऑइल मार्केटिंग कंपन्या जसे की इंडियन ऑइल, भारत पेट्रोलियम, आणि हिंदुस्थान पेट्रोलियम ह्या कंपन्या पेट्रोल आणि डिझेलच्या दरात आपला नफा (मार्जिन) जोडतात. हा नफा कंपन्यांच्या धोरणांवर अवलंबून असतो आणि बाजारातील स्पर्धेनुसार बदलू शकतो.
6. प्रचलित मूल्य निर्धारण प्रणाली (Dynamic Pricing System)
- भारतात २०१७ पासून “डेली प्राइस रिव्हिजन” प्रणाली लागू झाली आहे, ज्यामध्ये पेट्रोल आणि डिझेलचे दर दररोज अपडेट केले जातात. यामुळे आंतरराष्ट्रीय बाजारातील दरातील त्वरित बदलांचा परिणाम दरांवर होतो. ग्राहकांना दररोज बदललेले दर पाहायला मिळतात.
7. राजकीय आणि सामाजिक घटक
- अनेक वेळा सरकार कच्च्या तेलाच्या वाढत्या दरांचा परिणाम कमी करण्यासाठी करांमध्ये बदल करते किंवा अनुदान देते. निवडणुका किंवा मोठ्या सण-उत्सवांच्या काळात सरकारकडून किंमती नियंत्रित ठेवण्याचे प्रयत्न होऊ शकतात.
8. इतर घटक
- नैसर्गिक आपत्ती, युद्ध, आणि व्यापार निर्बंध अशा घटनांचा देखील कच्च्या तेलाच्या दरांवर आणि परिणामी पेट्रोल-डिझेलच्या दरांवर परिणाम होतो. याशिवाय जागतिक आर्थिक मंदी, वाढती किंवा घटती मागणी, उत्पादनातील बदल हे देखील या प्रक्रियेत महत्त्वाचे घटक आहेत.
- पेट्रोल आणि डिझेलचे दर ठरवताना आंतरराष्ट्रीय कच्च्या तेलाचे दर, कर, वितरण खर्च, आणि देशांतर्गत आर्थिक व राजकीय परिस्थिती यांसारख्या विविध घटकांचा विचार केला जातो. या सर्व घटकांमध्ये बदल होत असतो, ज्यामुळे पेट्रोल-डिझेलच्या दरांमध्ये वाढ-घट पाहायला मिळते.